William Dalrymple: The Anarchy: The Relentless Rise of the East India Company

Autor: William Dalrymple
Tytył: The Anarchy: The Relentless Rise of the East India Company (Anarchia. Nieustanny wzrost Kompanii Wschodnioindyjskiej)¹
Wydawnictwo: Bloomsbury Publishing (2019)

Po przeczytaniu kolejnej książki o wojnach opiumowych, stwierdziłem, że pójdę za ciosem i sięgnę po długo odkładaną lekturę pracy Williama Dalrymple’a poświęconej samej Kompanii Wschodnioindyjskiej, która była źródłem handlu opium między brytyjskimi faktoriami w Indiach a Kantonem.

Książka nie zawodzi i jest faktycznie warta dobrych recenzji. Zwłaszcza, że autor sięgnął po wiele indyjskich źródeł, które bardziej niuansują historię kompanii na miejscu, a osią narracji jest tytułowa anarchia, w której pogrążyło się imperium Mogołów. Podstawowe pytanie, jakie zadają sobie od dawna historycy brzmi: na ile kompania i jej machinacje w Indiach były źródłem chaosu, a na ile oportunistycznym wykorzystaniem sytuacji, za którą odpowiadają sami władcy. Dalrymple nie udziela jednoznacznej odpowiedzi, ale pozwala czytelnikowi samemu wyciągnąć wnioski.

Mój jest taki, że przy całej bezwzględności Brytyjczyków w eksploatacji Indii, to podziały wewnętrzne – jak zawsze – pozwoliły im na ekspansję. Nie tylko sami Mogołowie, ale też potem co najmniej dwa razy koalicje władców państw powstałych na resztkach ich imperium, mogły zmieść Brytyjczyków – inne pytanie to jednak na jak długo. Zwłaszcza, że Indie wykazały się na tle innych cywilizacji wyjątkową zdolnością do adaptacji i asymilacji wielu zachodnich rozwiązań, i to nie tylko militarnych. W ostaniach dekadach XVIII sami Brytyjczycy przyznawali, że pod względem organizacji, uzbrojenia czy taktyki wojska wielu lokalnych władców im nie ustępowały. Ratowało ich, że mogli pokonać każdego z osobna. Również organizacja życia gospodarczego, przede wszystkim system bankowy – oparty o wielkie klany bankowców – nie odbiegał drastycznie od poziomu rozwoju w samej Wielkiej Brytanii i mam wrażenie, że przewyższał wiele państw europejskich. Paradoks sytuacji, to oczywiście fakt, że nie doszło by do tych zmian, gdyby nie sama Kompania.

—
¹ Polskie wydanie ukazało się pod tytułem: Anarchia. Niepowstrzymany rozkwit Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, ale nie miałem go w ręku, więc nie potrafię ocenić, czy to dobre tłumaczenie.