„Dlaczego upadł ZSRR?”

Mało kto zadaje sobie jeszcze to pytanie, ale jest miejsce na świecie, gdzie jest ono wciąż aktualne. Nie jest to Moskwa a Pekin.

Rządzący ChRL zachodzą w głowę nad przyczynami upadku ZSRR od 1991 roku. Odpowiedź, jaka się utrzymuje w danym momencie na salonach władzy w Pekinie, determinuje teraźniejszość i przyszłość ChRL oraz świata.

Teraz także pokolenie „książątek” z Xi Jinpingie próbuje zinterpretować przyczyny upadku ZSRR na swój sposób. W brew pozorom KPCh nie jest jednorodna w swojej ocenie.

Jedna strona sporu z Xi Jinping na czele – z godnie z analizą Deng Xiaopinga – uważa, że ZSRR upadł ponieważ oddano władzę polityczną i nie potrafiono z tego powodu przeprowadzić odpowiednich reform gospodarczych. To słabnąca ekonomia miała doprowadzić do upadku władzę KPZR. Podobnym torem myślą też dzisiejsze władze w Moskwie. Mimo że nie odwołują się już bezpośrednio do ideologi komunistycznej, to wydaje się, że realizują (nieudolnie) zmodyfikowany scenariusz chiński: ograniczenie pluralizmu politycznego dla potrzeb modernizacji państwa i reform gospodarczych.

Nie należy od razu odrzucać takiej interpretacji. U jej podłoża leży konkluzja, że ZSRR upadło w wyniku niewydolności gospodarczej, która wynikała z eliminacji motywacji ekonomicznej w działaniu. Dlatego Deng Xioaping mówił, że bogacić się jest chwalebne. Sednem było dla niego pobudzenie innowacyjności i przedsiębiorczości przy pomocy stymulacji ekonomicznej (możliwości bogacenia się i konsumpcji). Według Deng Xiaopinga (i Xi dzisiaj) takie reformy mogą być przeprowadzone tylko przy utrzymaniu (i w celu utrzymania) władzy przez partię komunistyczną. Błędem KPZR miało być rozluźnienie władzy nad armią i aparatem bezpieczeństwa, które zaczęły się utożsamiać z państwem i narodem, a nie z Partią. Xi i Deng nawiązują tutaj zresztą do samego Mao, który powiedział, że władza wyrasta z lufy karabinu.

ChRL i Deng Xiaoping nie byli tutaj zresztą żadnymi innowatorami. Mało kto zauważa, że w podstawowych założeniach program reform w ChRL przypomina NEP prowadzoną w latach 1921-28 przez Sowietów.

Druga strona sporu w KPCh z Hu Dehua na czele – synem Hu Yaobang (reformatora z lat ’80., którego śmierć zapoczątkowała wydarzenia na placu Tiananmen w 1989 roku) – twierdzi, że sama zmiana środka motywującego – z ideologicznego na materialny – jest rozwiązaniem krótkoterminowym. Według Hu, który powtarza za Giennadijem Zjuganowem (dzisiaj liderem Komunistycznej Partii Federacji Rosyjskiej ), że przyczyny upadku ZSRR wynikały z monopolizacji przez KPZR zasobów, władzy politycznej i prawdy (informacji). W takim wypadku ludzie nie mieli motywacji nie tylko do pracy, czy bycia innowacyjnym, ale też nie mieli za czym się opowiedzieć i do czego odwoływać. W takim wypadku nikt nie bronił ZSRR.

Nie myślałem, że mogę się kiedyś zgodzić ze Zjuganowem, ale sądzę, iż ma on rację. Naiwnością jest sądzić, że eliminacja jednego czynnika (tutaj formy motywacji) może uratować zamknięty i niepartycypacyjny system. Owszem, może dać bonus wynikający z wprowadzenia elementów racjonalizacji i konkurencyjności, ale po jakimś czasie ich potencjał się wyczerpie w obliczu braku zmian strukturalnych i wprowadzenia jakiejś formy partycypacji. Entropia systemu powróci. Wtedy KPCh zacznie używać karty nacjonalistycznej.

Teraz pół żartem, pół serio:

Dlaczego ZSRR upadł?

Zwalczanie alkoholizmu był jednym z pierwszych pomysłów Gorbaczowa po objęciu władzy na Kremlu. W 1985 roku opublikowano rozporządzenie KC KPZR „O środkach w przeciwdziałaniu pijaństwu i alkoholizmowi”. W skrócie „przykręcono kurek”, choć nie wprowadzono całkowitej prohibicji. Po jakimś czasie na kreml miał przyjść telegram z zapadłej uralskiej wioski: naród trzeźwieje i zaczyna się pytać o cara, co robić?