Wprowadzenie do historii Tajwanu

Na weekend proponuję dwie rzeczy. Pierwsza to podcast, który nagraliśmy w OSW razem z Andrzejem Kohutem, który uważam za mini wprowadzenie do wprowadzenia do historii Tajwanu. Drugi to tekst poniżej, w którym robię w sumie to samo, dając więcej dat i szczegółów, ale nadal to encyklopedyczny wpis. Jest to oczywiście autorski wybór najważniejszych punktów w historii Formozy i pewnie wiele innych osób mogłoby stworzyć całkiem odmienny obraz. Niech tworzą. Najważniejsze, żeby wybrzmiało, jak złożona i wielowymiarowa jest historia Tajwanu, że nie można jej redukować do stwierdzenia: to są jakiś inne Chiny. Nie są.

Pierwsze ślady obecności homo sapiens na wyspie Tajwan sięgają 30 tysięcy lat, a 3 tysiące lat przed naszą erą doszło do skolonizowania wyspy przez pierwsze grupy rolników, które są uznawane za przodków Aborygenów Tajwańskich. Jednak Tajwan, odkryty dla Europejczyków przez Portugalczyków w 1544 roku, wszedł na ścieżkę przemian społecznych, kulturowych i gospodarczych dopiero w pierwszej połowie XVII wieku, kiedy Holendrzy na południu a Hiszpanie na północy ustanowili swoje kolonie. Tych ostatnich Holendrzy wyparli w 1642 roku i przeprowadzili także szereg kampanii pacyfikacyjnych skierowanych przeciwko aborygenom, ale z czasem uznali, że współpraca z rdzennymi plemionami jest bardziej opłacalna. Jeszcze przed powstaniem holenderskiej kolonii wśród części plemion aborygeńskich w wyniku kontaktów z Europejczykami zaczęła ewoluować struktura polityczna. W wyniku czego na przełomie XVI i XVII wieku powstało pierwsze samodzielne państwo na Tajwanie, Królestwo Middag na zachodnim wybrzeżu wyspy. Z czasem zwasalizowane przez Holendrów, przetrwało jako odrębny byt polityczny do przejęcia Tajwanu przez dynastię Mandżurską XVIII wieku. Holenderska Kompania Wschodnio-indyjska nie mogąc przyciągnąć kolonistów z Europy zaczęła zachęcać do przyjazdu osadników z ludów Hokkien i Hakka z regionów dzisiejszych chińskich prowincji Fujian i Guangdong. W ciągu relatywnie krótkiego okresu rządów Holendrzy wprowadzili na wyspie gospodarkę pieniężną, rozpoczęli prace irygacyjne i stworzyli rynek płodów rolnych, przede wszystkim ryżu i trzciny cukrowej, wprowadzając pierwsze elementy kapitalizmu. Można się pokusić o stwierdzenie, że doszło wtedy do pierwszej przyśpieszonej i wymuszonej z zewnątrz quasi modernizacji Tajwanu.

Holendrzy zostali wygnani w 1662 roku przez Zheng Chenggong, powszechnie znanego jako Koxinga, lojalistę dynastii Ming pokonanej w 1644 roku przez Mandżurów, którzy ustanowili w Chinach swoją dynastię Qing. Koxing stworzył w południowo-zachodniej części wyspy własne państwo, Królestwo Tungning, które miało być bazą do odzyskania Chin kontynentalnych. Założona przez niego lokalna dynastia upadła w 1683 roku w wyniku chińskiej inwazji, kiedy Tajwan po raz pierwszy znalazł się pod kontrolą państwa chińskiego. Mandżurowie po wyeliminowaniu zagrożenia ze strony królestwa Tungning rozważali opuszczenie wyspy, ale ostatecznie postanowili utrzymać na niej obecność obawiając się, że mogłaby się stać bazą piratów. Jednak w tym okresie Tajwan formalnie nie jest traktowany jako część cesarstwa a terytorium pod administracją cesarską. Początkowo Mandżurowie również dążyli do repatriacji potomków osadników przybyłych z Chin i wprowadzili zakaz emigracji na wyspę. Na Tajwanie pozostało jedynie ok. 7 tysięcy Chińczyków, którzy mieli żony pochodzące z plemion aborygeńskich i posiadali własność. Mandżurowie, tak samo jak Koxinga, pozostawili holenderski system podatkowy, sieć szkół i świątyń (tworzących podstawy systemu opieki społecznej na wzór parafii protestanckich) oraz quasi kapitalistyczny system gospodarczy. Zakaz osiedlania się był utrzymywany do lat 60. XVIII wieku, ale został zakończony w wyniku presji demograficznej na kontynencie i już w 1811 roku na wyspie mieszkało ok. 2 mln migrantów z południa Chin. Rządy mandżurskie na wyspie wiążą się z konfliktami etnicznymi na tle ekonomicznym. W tym okresie Hokien spychają Hakka z najlepszych ziem uprawnych w głąb interioru, a ci wypierają aborygenów w tereny górskie. Skorumpowani urzędnicy z kontynentu traktują wyjazd na wyspę jako karę, co często jest prawdą, i nie są wstanie zapanować nad sytuacją. W latach 1683-1843 doszło do piętnastu dużych powstań przeciwko władzy Pekinu i niezliczonej liczby lokalny wystąpień. Buntowali się zarówno aborygeni, jak i osadnicy z Chin. Porządek zapewniały właściwie lokalne milicje, powstające zgodnie z podziałami etnicznymi i często walczące między sobą. Mimo niepokojów populacja i gospodarka rozwija się, głównie dlatego, że są pozostawione same sobie oraz w wyniku ekspansji gospodarczej Zachodu. Kiedy w wyniku I wojny chińsko-japońskiej Chiny straciły Tajwan na rzecz Japonii w 1895 roku, lokalne elity ogłuszają niepodległość jako Republika Formozy, ale wciąż uznawali Tajwan za podległy dynastii Mandżurskiej, co nie oznacza jednak, że miał być on częścią Chin. Jednak przewaga Japonii była zbyt duża i po paru miesiącach republika upadła.

Początek rządów japońskich oznacza brutalną pacyfikację (zginie 0,5% populacji), która najbardziej dotknie aborygenów, a niektóre wydarzenia mają znamiona ludobójstwa – represje wobec Aborygenów będą trwały z różnym natężeniem jeszcze w latach 30. Zostają rozwiązane lokalne milicje, zastąpione nowoczesnymi siłami policyjnymi, oraz ustanowiono scentralizowaną, wysoce zbiurokratyzowaną administrację na wzór japoński. W efekcie Japończycy jako pierwsi zdołali zaprowadzić swoje rządy na całości wyspy, włącznie z górzystym interiorem. Władze w Tokio są niechętne emigracji Japończyków, więc nie ma dużego japońskiego osadnictwa na wyspie, a przybywają głównie wojskowi i członkowie administracji z rodzinami. Pod rządami japońskimi Tajwan przechodzi modernizację i częściowe uprzemysłowienie, lecz wciąż jest krajem przede wszystkim rolniczym, ale rolnictwo ulega dalszej komercjalizacji, a głównym rynkiem eksportu staje się Japonia, co podtrzymuje kolonialny charakter rządów Japońskich. Tajwan staje się spichlerzem Japonii. Przeprowadzone są masowe prace irygacyjne i rozwija się nowoczesny system finansowy. Wprowadzona jest powszechna i obowiązkowa edukacja. Najważniejszym skutkiem japońskich rządów wydaje się rozpoczęcie, trwającego do dzisiaj, procesu homogenizacji populacji. Przed japońską kolonizacja trudno mówić o społeczeństwie tajwańskim a raczej o społecznościach żyjących na wyspie, zachowujących odrębność i często sobie wrogich. Po 1915 roku Tokio dąży do asymilacji Tajwanu, ale też jego ujednolicenia i zjednoczenia. Przedstawiciele wyspy są dopuszczeni do zasiadania w parlamencie w Tokio i chociaż władza wykonawcza pozostaje w rękach generał-gubernatora, to w 1935 roku zostaje powołany lokalny parlament, mający charakter doradczy. Japończycy wprowadzają także nowoczesny, jak na swoje czasy, system opieki społecznej i ochrony zdrowia. W 1937 roku następuje w Japonii odwrót od demokracji parlamentarnej i władze przejmują de facto kręgi wojskowe, co oznacza dla gospodarki wyspy przestawienie na produkcję na rzecz wojska. W armii cesarskiej służyło w czasie wojny ponad 200 tysięcy Tajwańczyków a poległo ponad 30 tysięcy. Po klęsce Japonii decyzją aliantów Tajwan i ponad 5 mln jego mieszkańców zostają przekazani Republice Chińskiej. Lokalne elity ponownie rozważają ogłoszenie niepodległości, ale realna władza jest w rękach administracji i armii japońskiej, które wypełnia decyzje zwycięskich mocarstw.

Tajwan zostaje przejęty przez rząd Republiki Chińskiej i po raz drugi staje się częścią państwa chińskiego. Z II wojny światowej Tajwan wychodzi bez większych szkód materialnych, ale gospodarka przestawiona na tory wojenne i odcięta od dotychczasowego rynku zbytu w Japonii pogrąża się w kryzysie. Sytuację pogarszają nacjonaliści z Kuomintangu (KMT), których rządy przed 1949 roku i ewakuacją władz Republiki Chińskiej na wyspę wiążą się z korupcją i przejmowaniem siłą tajwańskiego biznesu. Rozpowszechnia się nepotyzm, a przybysze z kontynentu nie tylko obsadzają stanowiska w administracji opuszczone przez Japończyków, ale też usuwają z wielu pozycji rodzimych Tajwańczyków, mimo ze sami nie mają odpowiednich kwalifikacji. Przyśpiesza to załamanie się usług publicznych, występują problemy z dostawami prądu i wody. KMT praktycznie likwiduje system opieki społecznej. Chińczycy z kontynentu traktują lokalną ludność z góry, a kontakty utrudnia bariera językowa – okazuje się, że nawet osoby mówiące w hokkien z kontynentu mają problem z lokalnym dialektem tego języka, ponieważ w międzyczasie ten rozwinął się de facto w samodzielny język: tajwański hokkien (zwany także: taigi, taigu, tajwańskim minnan, hoklo, holo lub po prostu językiem tajwańskim). W lutym 1948 roku dochodzi do zamieszek, które KMT wykorzysta jako pretekst do zmasakrowania lokalnych elit. Według róznych szacunków zamordowanych zostanie między 18 a 28 tysięcy ludzi, ale pojawiają się większe liczby. W maju 1949 roku ogłoszono stan wyjątkowy, który potrwa do 1987 roku i będzie wiązał się z autorytarnymi rządami, ale przy zachowaniu demokracji na najniższym stopniu samorządu terytorialnego. Administracja Republiki Chińskiej obejmuje w 1949 roku oprócz wyspy Tajwan także wyspy Kinmen, Wuqiu oraz Matsu. Od wybuchu wojny koreańskiej, Tajwan znajduje się pod ochroną USA i to pod naciskiem Amerykanów KMT przeprowadza reformę rolną, która eliminuje pozostałości feudalnych stosunków społecznych. Waszyngton dostarcza także pomocy gospodarczej i doradców. Od lat 60. Tajwan przezywa gwałtowny rozwój gospodarczy i przyśpieszoną kolejną falę modernizacji, dalszego uprzemysłowienia i do pewnego stopnia westernizacji (amerykanizacji). Pojawia się pojęcie „tajwańskiego cudu gospodarczego”. Społeczeństwo tajwańskie przechodzi od tamtej pory poważną transformację kulturową, świadomościową i tożsamościową. Uznanie w 1979 roku przez Stany Zjednoczone ChRL uderzyło w legitymizację KMT i zmusiło autorytarne rządy do rozpoczęcia procesu demokratyzacji, ale też budowy państwa dobrobytu. Pod koniec lat 80. rozpoczyna się proces odchodzenia od rządów jednopartyjnych, które kończą pierwsze powszechne wybory prezydenckie w 1996 roku. Równolegle od końca lat 70. są rozwijane relacje gospodarcze z komunistycznymi Chinami, które zaważą na rozwoju politycznym, społecznym i gospodarczym Tajwanu w XXI wieku.