Spis powszechny 2021: Część 1 – populacja w ruchu

W Pekinie opublikowano 11 maja br. wyniki siódmego spisu powszechnego z 2020 r. Dane potwierdzają, że kończy się okres trzydziestu lat względnej stabilizacji i nieprzerwanego rozwoju po burzliwych latach 80. XX w., a ChRL wchodzi w nowy okres gwałtownych przemian społecznoekonomicznych. Sytuacja demograficzna odzwierciedla fakt, że Chiny znalazły się u progu poważnych i dynamicznych zmian, które będą miały miejsce w obecnej i następnej dekadzie. Wielkość populacji uległa stagnacji, a w przewidywalnej przyszłości będzie maleć. Równocześnie starzenie się ludności, kurczenie się siły roboczej, mający przyrost naturalny i dysproporcje płci nakładają się na przyśpieszoną urbanizację, masowe migracje, wzrost edukacji, zwiększenie się oczekiwań ekonomicznych ludności oraz zmiany obyczajowo-kulturowe. Kryzys demograficzny już wywiera presję na gospodarkę, a jego znaczenie będzie rosło zmuszając władze do zmiany modelu rozwoju społeczno-gospodarczego. Cenzus pokazał też rosnące rozwarstwienie ChRL, co będzie w najbliższych latach generować napięcia społeczno-polityczne, a zapobieganie im zdeterminuje politykę wewnętrzną Komunistycznej Partii Chin (KPCh).

Siódmy spis powszechny¹ został przeprowadzony jak poprzednie² poprzez doraźnie utworzone wydziały na poszczególnych szczeblach administracji, a Narodowe Biuro Statystyczne (NBS)³ odegrało w nim rolę przetwarzającego dane. Po raz pierwszy dano badanym możliwość samodzielnego wypełnienia kwestionariusza w Internecie. Dodatkowo siedem milionów rachmistrzów zbierało odpowiedzi głowienie od osób starszych i w rejonach o niższym poziomie cyfryzacji. Po raz pierwszy także odpowiedzi były przekazywane bezpośrednio do centralnej bazy danych, z pominięciem poszczególnych szczebli administracji. 19 pytań dotyczyło podstawowych danych, jak imię, płeć, wiek, narodowość, status matrymonialny, relację między domownikami, wykształcenie, zawód wykonywany, adres zameldowania⁴ itp. Zrezygnowano z pytania o meldunek miejski lub wiejski,⁵ a zastąpiono je pytaniem o posiadanie prawa do użytkowania ziemi ornej. Dodatkowo 10% badanych zostało poproszonych o wypełnienie drugiego, bardziej złożonego kwestionariusza, w którym m.in. pytano się o liczbę posiadanych samochodów czy wysokość czynszu. Po raz pierwszy poproszono osoby po 60 roku życia o ogólną ocenę zdrowia oraz informacje dotyczące z kim i gdzie mieszkają (z partnerem, dziećmi czy w instytucji opiekuńczej). W komunikacie NBS nie pojawiły się jednak dane pochodzące z drugiej ankiety.

Komunikat NBS dotyczący wyników cenzusu wydano z miesięcznym opóźnieniem, co sprowokowało szereg spekulacji prasowych, że czynniki partyjne zmusiły NBS do „skorygowania” wyników. Jednak, mimo że nie można wykluczyć ingerencji władz ze względów politycznych,⁶ to trzeba uznać, że wyniki spisu odzwierciedlają generalnie oczekiwania i są koherentne z trendami demograficznymi ChRL. Niemniej, polityczna interwencja jest widoczna w sposobie prezentacji opinii publicznej wyników cenzusu oraz braku niektórych informacji, np. o liczebności poszczególnych grup etnicznych. W komunikacie NBS przedstawiano również te wskaźniki, które umniejszają problemy demograficzne, a inne pominięto, np. zamiast wskaźnika maskulinizacji przy narodzinach podano wskaźnik maskulinizacji całej populacji. Dysponując jednak surowymi danymi można wyliczyć większość wskaźników samodzielnie. Wyniki spisu, mimo wszystkich wątpliwości oraz ograniczonej dokładności, będą dla władz ChRL podstawą do planowania polityki gospodarczej i społecznej w najbliższej dekadzie.

Obraz populacji ChRL w cenzusie

ChRL odnotowała od 2010 r. wzrost populacji o 5,4% do 1,44 mld (zob. Wykres 1). Wpłynęły na to dwa czynniki: (1) liberalizacja polityki kontroli urodzeń z końcem 2015 r., która zaowocowała wzrostem urodzeń w 2016 r. (17,86 mln z 16,55 mln w 2015 r.) – jednak już w 2017 r. powróciła tendencja spadkowa (17,23 mln); (2) w latach 2014-2017 dopisano do rejestrów ludności 14 mln osób niezarejestrowanych przez rodziców po urodzeniu w okresie obowiązywania polityki „jednego dziecka”, 19.42% wzrostu między 2010 a 2020 r.⁷ W samym 2020 r. odnotowano 12 mln urodzeń (spadek o 18% z 2019 r.), najmniej od 1961 r. i klęski głodu po kampanii wielkiego skoku. Do populacji ChRL wliczani są też mieszkańcy Makau (0,68 mln), Hongkongu (7,47 mln) i Tajwanu (23,56 mln) – jest to praktyka wprowadzona w 2010 r. Odsetek osób z wyższym wykształceniem stale rośnie, sięgając 15,5% (zob. Wykres 1). Rośnie też odsetek ludności miejskiej (63,89%, zob. Wykres 1), co jest skutkiem programu urbanizacji, jednak na dużą różnicę z rokiem 2010 mogła mieć też zmiana w kwestionariuszu i zastąpienie pytanie o meldunek wiejski pytaniem o prawo do użytkowania gruntem ornym.

Wyniki spisu powszechnego dosyć skromnie informują o strukturze narodowościowej ChRL, kiedy kwestie wyznaniowe w ogóle są pomijane. Populacja dominującej ludności Han wzrosła od 2010 r. o 4,93% i stanowi 91,11% ludności ChRL. W tym samy okresie populacja mniejszości narodowych miała wzrosnąć o 10,26%. W ujawnionych do tej pory (16.06.2021) danych cenzusu brakuje informacji o liczbie członków poszczególnych grup etnicznych, dlatego nie można potwierdzić lub zaprzeczyć doniesieniom o spadku o blisko połowę liczby urodzeń wśród mniejszości etnicznych w Regionie Autonomicznym Sinkiang-Ujgur w latach 2017-2019, co ma być rezultatem kampanii represji i celowego ograniczania przyrostu naturalnego wśród mniejszości muzułmańskich. Imigracja do ChRL jest mocno ograniczona, dotyczy przede wszystkim osób pochodzenia chińskiego i w skali populacji ChRL nie ma żadnego znaczenia na procesy demograficzne. Warto jednak odnotować, że liczba Tajwańczyków mieszkających na stałe na kontynencie spadła o 7,3%. Nie wiadomo, czy to trwałe odwrócenie trendu z powodu coraz większego rozchodzenia się politycznego, kulturowego, ale też i gospodarczego Chin i Tajwanu.

Mandżurska anomalia i wzrost supermetropolii

Region północno-wschodni ChRL,⁸ zwany potocznie Mandżurią⁹ lub też chińskim pasem rdzy, od początków XX w. należała do najwcześniej modernizujących się regionów Chin, co zostało pogłębione w czasie maoistowskiej industrializacji. Pod wieloma względami procesy społeczne zachodzące w regionie zawsze wyprzedzały resztę kraju, a dzisiaj wyróżnia się na tle reszty kraju pod względem sytuacji demograficznej.

Region jest obecnie najbardziej dotknięty przemianami demograficznymi (zob. Tabela 1). W komunikacie NBS podano, że udział Mandżurii w całości populacji wyniósł 6,98% i spadł o 1,2%. Te wskaźniki nie odzwierciedlają dobrze rozmiarów kryzysu demograficznego regionu. Jego populacja od 2010 r. spadła o 10,05% (w 2010 r. odnotowano jeszcze wzrost o 4,4%). Region równocześnie wypada korzystnie na tle całego kraju pod względem wskaźników kapitału społecznego. Odsetek ludzi z wyższym wykształceniem wynosi 16,57% (kraj 15,5%), a tylko z podstawowym 22% (kraj 24,8%). Średnia lat spędzonych w szkole to 10,14 (kraj 9,91). Jednak wskaźnik maskulinizacji całej populacji wynosi tutaj 99.91 (kraj 105,07), a odsetek osób w wieku 65 i więcej to 16,21%. Potwierdza to przepuszczenie, że największy odpływ ludności nastąpił wśród ludzi młodych, z przewagą mężczyzn. Chociaż u podstaw kryzysu demograficznego w Mandżurii obok przemian naturalnych leży również migracja z regionu wywołana kwestiami ekonomicznymi, to problemy demograficzne pogłębiają kryzys gospodarczy. W perspektywie krótko i średnioterminowej podobne zmiany w strukturze społecznej będą miały analogiczny wpływ na gospodarkę pozostałych części Chin, a z czasem ich dynamika i oddziaływanie będą rosły.

Równocześnie rosną w siłę w ChRL supermetropolie, które pozostają regionami szybkiego wzrostu gospodarczego. Do tzw. miast pierwszego poziomu (zob. Tabela 2),¹⁰ wciąż napływają migrujący pracownicy.

Wyniki spisu pokazują, że pogłębia to rozwarstwienie ekonomiczne ChRL nie tylko pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi, ale także geograficznie. Można przypuszczać, że tak będzie wyglądać przyszłość ChRL, wyspy bogactwa i rozwoju, do których ludzie będą chcieli dostać się za wszelką cenę oraz starzejącą się i wyludniająca się, mimo postępującej urbanizacji, prowincja.

Część druga poświęcona problemom demograficznym, które potwierdzają dane cenzusu.

—
¹ Cenzus przedstawia stan na 1 października 2020 r. Zob. Narodowe Biuro Statystyczne, Main Data of the Seventh National Population Census.
² Spisy miały miejsce wcześniej w 1953, 1964, 1982, 1990, 2000 i 2010.
³ Jeżeli nie podano inaczej to wszystkie wykorzystane w tym opracowaniu dane pochodzą z NBS.
⁴ W ChRL obowiązuje ścisły system paszportyzacji wewnętrznej tzw. hukou, który jest dziedziczony po matce.
⁵ Ma to związek z reformą z 2014 r., która zniosła rozróżnienie między meldunkiem miejskim i wiejskim.
⁶ Na ewentualną interwencję rządzących w celu wykazania wzrostu populacji mogły wpłynąć dwa czynniki: (1) partia komunistyczna legitymizuje swoją władzę odwołując się do mitu merytokracji i pomyłka w skutecznym przewidzeniu podstawowego trendu demograficznego mogłaby sugerować, że partia nie jest tak nieomylna, jak to głosi propaganda; (2) w czasie pandemii spadek populacji mógłby zostać być odczytany jako dowód na ukrywanie zgonów pacjentów z COVID-19.
⁷ Do opinii publicznej nie przedostały się informacje o innych „uzupełnieniach” rejestrów ludności, więc trudno ocenić na ile te działania wpłynęły na ostateczny wynik. Liczba niezarejestrowanych urodzeń w latach 1978-2015 może się kształtować w granicach 20-30 mln.
⁸ Prowincje: Liaoning, Jilin i Heilongjiang.
⁹ W skład historycznej Mandżurii wchodziły także wschodnie związki (prefektury) Mongolii Wewnętrznej, które razem z nią są obecnie zaliczane do regionu północnego Chin.
¹⁰ Obok miast pierwszego rzędu kilka innych miast odnotowuje wysokie PKB per capita, ale jest to podyktowane lokalną specyfiką i ich wielkość nie wpływa na wzór rozwarstwienia ekonomicznego ChRL.